A
MARINA ABRAMOVIĆ (ur. 1946 w Belgradzie) – artystka, której praktyka koncentruje się wokół sztuki performansu i sztuki konceptualnej; w swojej pracy wykorzystuje różne media, przede wszystkim zaś własne ciało. Pierwsze sukcesy jako artystka odnosiła w Jugosławii, po wyjeździe z kraju jej stosunki z Bałkanami były raczej luźne, tym głośniejszym echem odbiła się jej retrospektywna wystawa zatytułowana Čistač, która w 2019 roku zaprezentowana została w belgradzkim Muzeum Sztuki Współczesnej (MSU).
Artystka, osły i pielgrzymi (wywiad z Brankiem Dimitrijeviciem o wystawie Abramović, 2019)
B
BRANISLAV BABIĆ „KEBRA” [OBOJENI PROGRAM] – frontman i współzałożyciel nowosadzkiego zespołu rockowego Obojeni program, artysta, pisarz. Na alternatywnej scenie rockowej obecny jest nieprzerwanie od początku lat 80. Kebra to jedna z ważniejszych postaci alternatywnej sceny muzycznej w Serbii.
Wprawdzie nigdy nie błysnęliśmy, ale za to wciąż jesteśmy obecni (wywiad, 2016)
BOGDAN BOGDANOVIĆ (ur. 1922, zm. 2010) – architekt, budowniczy, artysta, myśliciel, autor urodzony w Belgradzie i związany z nim do czasu wymuszonej przez reżim Miloševicia emigracyjnej wyprowadzki do Wiednia. Profesor Uniwersytetu w Belgradzie, burmistrz Belgradu w latach 1982-1986. Autor fenomenalnych pomników i założeń parkowych upamiętniających wojnę przeciw faszyzmowi (m.in. parków pamięci w Mostarze, Jasenovcu, Prilepie, Kruševcu).
Marzę o świecie bez pomników (wywiad, 2007)
BORIS BUDEN (ur. 1958) – filozof, autor, redaktor, tłumacz. Magisterium (filozofia) uzyskał na Uniwersytecie w Zagrzebiu; doktoryzował się (kulturoznawstwo) na Uniwersytecie Humboldta w Berlinie, w którym mieszka od 2003 roku – wcześniej 13 lat spędził w Wiedniu.
W Jugosławii wszystkie narody osiągnęły swoje optimum (wywiad, 2013)
DANA BUDISAVLJEVIĆ (ur. 1975 w Zagrzebiu) – absolwentka montażu filmowego i telewizyjnego zagrzebskiej ADU (Akademia Sztuk Dramatycznych). Pracowała jako montażystka, asystentka produkcji i organizatorka festiwali filmowych. Jako reżyserka debiutowała filmem dokumentalnym Sve 5!, a szerszą popularność zawdzięcza filmowi o coming oucie Nije ti život pjesma Havaja. Dziennik Diany Budisavljević to jej pierwszy film długometrażowy.
Musimy żyć naszym czasem (wywiad, 2019)
RANKO BUGARSKI (ur. 1933) – językoznawca, profesor na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu w Belgradzie. Z wykształcenia anglista; zajmuje się m.in. gramatyką kontrastywną, językoznawstwem ogólnym i stosowanym, socjolingwistyką oraz historią językoznawstwa. Urodził się w Sarajewie, mieszka w Belgradzie.
Zarówno łacinka, jak i cyrylica są alfabetami języka serbskiego (wywiad, 2018)
Dbałość i „dbałość” o język (wywiad, 2018)
D
FILIP DAVID (ur. 1940) – pisarz, eseista i scenarzysta (m.in. współtwórca scenariusza do filmu „Beczka prochu”). Głośna była legendarna już zażyłość między Filipem Davidem, Mirkiem Kovačem, Danilem Kišem i Borislavem Pekiciem uznawanymi za największe postaci jugosłowiańskiej literatury. Urodził się w Kragujevcu, od lat mieszka w Belgradzie.
Wywiad Peščanika przeprowadzony z okazji 25. rocznicy śmierci Danila Kiša (2014)
ARSEN DEDIĆ (ur. 1938, zm. 2015) – piosenkarz, kompozytor, autor tekstów, pianista, poeta. Jedna z najważniejszych postaci jugosłowiańskiej piosenki, poezji i kultury w ogóle. Urodził się w Szybeniku, od czasów studenckich mieszkał w Zagrzebiu.
Powoli kończę tę moją historię (wywiad, 2015)
SLAVENKA DRAKULIĆ (ur. 1949) – chorwacka pisarka, eseistka, dziennikarka. W swoich – tłumaczonych na wiele języków – tekstach porusza tematy związane z feminizmem, komunizmem, postkomunizmem, wojną na terenie byłej Jugosławii. Mieszka w Chorwacji i Szwecji.
Wspomnienia nie są tu mile widziane (wywiad, 2014)
Opiekun kota z Warszawy (fragment książki Basne o komunizmu)
Đ
ZORAN ĐINĐIĆ (ur. 1952, zm. 2003) – polityk serbski, filozof i nauczyciel uniwersytecki. Jeden z założycieli Partii Demokratycznej; w latach 2001-2003 premier Serbii. Zginął 12 marca 2003 roku w wyniku zamachu.
Propozycja porozumienia w sprawie wspólnego celu (tekst dla tygodnika “Vreme”, 2001)
J
MILJENKO JERGOVIĆ (ur. 1966) – pisarz, poeta, publicysta. Urodzi się w Sarajewie, gdzie ukończył studia z zakresu filozofii i socjologii, od lat mieszka w Zagrzebiu. Uznawany za jednego z najwybitniejszych współczesnych pisarzy chorwackich. Jego książki tłumaczono na wiele języków; w Polsce znany jest przede wszystkim dzięki przekładom Magdaleny Petryńskiej.
Ta epidemia to trzecia wojna światowa, która potrwa znacznie dłużej od samej epidemii (tekst dla dziennika “Jutarnji list”, 2020)
K
LEJLA KALAMUJIĆ (ur. 1980 w Sarajewie) jest queerową autorką piszącą prozę, eseje, dramaty i recenzje. W swojej twórczości szczególnie wiele uwagi poświęca tematom dotyczącym seksualności, szaleństwa i śmierci. Jej zbiór opowiadań Nazywajcie mnie Esteban ukazał się w polskim przekładzie (tłum. Magdalena Petryńska, wyd. Pogranicze).
Queer, feminizm i kwestia klasowa najsilniej oddziałują na rzeczywistość społeczną (wywiad, 2020)
DANILO KIŠ (ur. 1935, zm. 1989) – pisarz, poeta i tłumacz z języka francuskiego, rosyjskiego i węgierskiego. Jeden z czołowych twórców i intelektualistów jugosłowiańskich. Matka Kiša pochodziła z Czarnogóry, ojciec zaś był węgierskim Żydem. Danilo Kiš większą część dorosłego życia spędził w Belgradzie, z którego wyprowadził się do Francji 10 lat przed przedwczesną śmiercią.
Wywiad Peščanika przeprowadzony z okazji 25. rocznicy śmierci Danila Kiša (2014)
Nie pozwalam, żeby nieodpowiednie osoby wykorzystywały imię Danila Kiša jak swoją flagę (wywiad, 2016)
KOBIETY W CZERNI (Žene u crnom) – “kobieca pokojowa grupa feministyczno-antymilitarystycznej orientacji” działająca w Belgradzie i regionie od października 1991 roku jako część międzynarodowej sieci Women in Black. Organizacja występuje przeciwko wszelkim formom przemocy i dyskryminacji (militaryzmowi, wojnie, nacjonalizmowi, seksizmowi, homofobii, rasizmowi), dąży do konfrontacji z wojenną przeszłością na terenie dawnej Jugosławii i walczy o uznanie swojej odpowiedzialności przez wszystkie strony konfliktu. Buduje herstorię regionu, czyli historię, dla której punktem odniesienia są doświadczenia i losy kobiet. Organizacja prowadzi szereg programów edukacyjnych, tworzy sieć wsparcia dla kobiet; odegrała ważną rolę w działaniach na rzecz uznania gwałtu za zbrodnię wojenną. Kobiety w Czerni organizują performanse i akcje uliczne, którymi m.in. nagłaśniają aktualne problemy, przypominają o rocznicach trudnych wydarzeń z najnowszej historii regionu. Ich slogan to drzazga w oku patriarchalnego społeczeństwa: “zawsze nieposłuszne”.
Trucizna nacjonalizmu służy zapobieganiu konstruktywnemu buntowi (wywiad ze Stasą Zajović, 2019)
MIRKO KOVAČ (ur. 1938, zm. 2013) – pisarz i scenarzysta (m.in. filmu „Okupacja w 26 obrazach”). Przez lata związany z Belgradem, gdzie studiował i który opuścił w 1991 roku, by przeprowadzić się do Rovinja.
Literatura, pamięć (fragmenty wywiadu-rzeki, 2009)
Modlitwa za intelektualistów (tekst ze zbioru Uvod u drugi život, 1983)
VLADIMIR KULIĆ jest historykiem i krytykiem architektury i dizajnu. Specjalizuje się w architekturze powstającej po II wojnie światowej, pisze o globalnej wymianie zachodzącej w ramach kultury architektonicznej, interesuje go współczesna krytyka obszaru. Jest autorem licznych prac i artykułów dotyczących architektury Jugosławii. Wspólnie z Martino Stierlim był kuratorem wystawy Toward a Concrete Utopia: Architecture in Yugoslavia, 1948–1980, którą w 2018 roku prezentowała nowojorska MoMA.
W Jugosławii architekci zdobyli szerokie pole swobody (wywiad Davora Konjikušicia, 2018)
EMIR KUSTURICA (ur. 1954) – serbski reżyser i scenarzysta filmowy, aktor i muzyk urodzony w Sarajewie. Absolwent praskiej szkoły filmowej FAMU, który karierę rozpoczął na początku lat 80., szybko stając się jednym z najbardziej znanych jugosłowiańskich reżyserów. Na arenie międzynarodowej zasłynął na przełomie lat 80. i 90. takimi filmami jak Czas cyganów, Czarny kot, biały kot, Underground czy Arizona Dream, za które był wielokrotnie nagradzany. Posiada podwójne, serbskie i francuskie, obywatelstwo.
Kusturica albo pieśń zbrodni wojennej (artykuł Rüdigera Rossiga, Borisa Žujko, 2010)
L
STEVAN LUKETIĆ (ur. 1925 w Budvie, zm. 2003 w Zagrzebiu) był rzeźbiarzem i autorem pomników. Ukończył rzeźbę na Akademii Sztuk Pięknych w Zagrzebiu. W latach 50. był pomocnikiem sławnego Vojina Bakicia. W latach 60. zaliczany do najznamienitszych autorów nurtu art informel (sztuka bezkształtna). Nazywany był „rzeźbiarzem-spawaczem”, a w swojej pracy często wykorzystywał metalowe odpady, szczególnie stare chłodnice.
Rytm korzeni (rozmowa z artystą, 1996)
M
BOŽIDAR MANDIĆ (ur. 1952) – pisarz, założyciel położonej u podnóża góry Rudnik artystycznej komuny Rodzina Przejrzystych Potoków, która działa nieprzerwanie od 1977 roku i o której powiedzieć można, że posiada status miejsca-legendy.
Zostańcie odszczepieńcami, którzy chronią ziarno ludzkości (wywiad, 2016)
IGOR MANDIĆ (ur. 1939) – pisarz, krytyk literacki, felietonista, publicysta, redaktor. Urodzony w Szybeniku, od lat mieszka i pracuje w Zagrzebiu.
Dla Chorwacji nie ma nadziei, kraj się rozpada (wywiad, 2014)
MIRIJANA MARKOVIĆ (ur. 1942, zm. 2019) – serbska polityk i profesor socjologii, od 1965 roku żona Slobodana Miloševicia, liderka partii Jugolovenska levica (JUL). Autorka szeregu prac z zakresu teorii socjologii. Oskarżana m.in. o zlecanie wspólnie z mężem zabójstw przeciwników politycznych jego reżimu. Po aresztowaniu Slobodana Miloševicia wyjechała do Moskwy i do końca życia nie opuściła Rosji.
Spowiedź Miry Marković (wywiad, 2001)
MIRJANA MIOČINOVIĆ (ur. 1935) – teatrolog, tłumaczka z języka francuskiego, wdowa po Danilu Kišu, którego spuścizną się opiekuje. Przełożyła na język serbski szereg dzieł z zakresu teorii teatru.
Nie pozwalam, żeby nieodpowiednie osoby wykorzystywały imię Danila Kiša jak swoją flagę (wywiad, 2016)
NEMANJA MITROVIĆ (ur.1960) – pisarz. W 1980 roku wydał swoją debiutancką powieść fantastyczną San rata [Sen wojny], która zapewniła mu rozgłos i miano kultowego pisarza.
Sen wojny (fragment książki, 1980)
MILAN MLADENOVIĆ [EKV] (ur. 1958, zm. 1994) – muzyk, autor tekstów, frontman zespołu Ekaterina Velika, wcześniej związany z zespołami Limunovo drvo i Šarlo akrobata. Jedna z najważniejszych postaci jugosłowiańskiej nowej fali.
Ludzie już nie wierzą w zaangażowanie, nawet kiedy jest szczere (wywiad, 1985)
MAROJE MRDULJAŠ (ur 1971) – krytyk architektury, kurator wystaw i projektów architektonicznych, autor i redaktor książek o współczesnych praktykach architektonicznych. Od 2005 roku wykłada na Wydziale Architektury Uniwersytetu w Zagrzebiu. Jest niezależnym konsultantem Europejskiej Nagrody Architektury Mies van der Rohe.
Dzisiejsza Europa mogłaby się uczyć od Jugosławii (wywiad, 2018)
P
BORKA PAVIĆEVIĆ (ur. 1947, zm. 2019) – serbska dramaturżka, działaczka społeczne i publicystka. Jako dramaturżka współpracowała m.in. z teatrem Atelje 212, festiwalem BITEF, wspierała i współtworzyła liczne grupy i inicjatywy teatralne (m.in. była założycielką offowego teatru Nova osećajnost). Od lat 90. Pavićević bardzo aktywnie działała w ramach organizacji pozarządowych zajmujących się prawami człowieka i obywatela, była założycielką i do śmierci prowadziła w Belgradzie Centrum Kulturowej Dekontaminacji. Wielokrotnie nagradzana za wkład w budowanie pokoju i społeczeństwa obywatelskiego.
Dlaczego wszyscy tak bardzo się boimy? (felieton, 2016)
BORISLAV PEKIĆ (ur. 1930, zm. 1992) – pisarz, wcześniej również scenarzysta filmowy. Jeden z najważniejszych twórców byłej Jugosławii. Urodzony w Podgoricy, w wieku 15 lat zamieszkał z rodziną w Belgradzie; wiele lat spędził na emigracji w Londynie, gdzie zmarł. Działacz polityczny.
Na obczyźnie samotność to stan naturalny (wywiad, 1987)
LJILJANA PEKIĆ – wdowa po pisarzu Borislavie Pekiciu, którego spuścizną się zajmuje, prowadząc fundację jego imienia. Z wykształcenia architektka.
Pracownia Pekić (wywiad, 2015)
R
DARKO RUNDEK (ur. 1956) – muzyk, autor tekstów, reżyser, aktor. W latach 80. frontman zespołu Haustor; od lat 90. występuje pod własnym nazwiskiem, współpracując z różnymi muzykami pojawiającymi się u jego boku jako Cargo Orkestar, Cargo Trio, Ekipa.
Wiara w zawartość (wywiad, 2000)
Niedyskretny urok czarnej fali (wywiad, 2981)
S
SONJA SAVIĆ (ur. 1961, zm. 2008) – serbska aktorka teatralna i filmowa, reżyserka, artystka multimedialna, przez wielu uważana za postać kultową i ikonę swojego pokolenia. W latach 80. była jedną z największych gwiazd jugosłowiańskiego kina. Wystąpiła w kilkudziesięciu filmach m.in. Šećerna vodica, Davitelj protiv davitelja, Balkanski špijun, Una, Mi nismo anđeli, Hleb i mleko, Jug-jugoistok.
Samobójstwo jednej młodości (wywiad, 2006)
SELMA SELMAN (ur. 1991 w Bihaciu) – bośniacko-hercegowińska artystka sztuk wizualnych i aktywistka romskiego pochodzenia. Absolwentka malarstwa na ASP w Banjaluce oraz Wydziału Intermediów, Sztuk Wizualnych i Performansu na Syracuse University w Nowym Jorku. Twórczość Selmy zorientowana jest na aktywowanie zbiorowej samoemancypacji kobiet. Jej poszukiwanie funkcjonalnych i współczesnych wyrazów oporu politycznego wynika z osobistych doświadczeń artystki z różnymi formami opresji.
Sztuka polityczna Selmy Selman (wywiad, 2020)
ALEKSANDAR STOJKOVIĆ ST – muzyk, autor tekstów, frontman zespołu Goribor uznawanego za jedną z najsilniejszych grup alternatywnych na terenie byłej Jugosławii. Urodzony i przez lata związany z górniczym Borem, obecnie mieszka w Puli.
Górniczy blues i gimnastyka (wywiad, 2010)
CV (tekst ze zbioru Ne možeš mnogo ali možeš malo)
Š
ŠKART – kolektyw artystyczny założony w 1990 roku na belgradzkim Wydziale Architektury przez Dragana „Protę” Proticia i Đorđe „Žole” Balmazovicia. Osią działalności artystów są wprawdzie media poezji i designu, jednak ich – zorientowana na eksperyment, wymykająca się kategoriom – praca jako całość pozostaje w otwartym polu. „Architektura relacji międzyludzkich” to koncepcja, wokół której ogniskują się ich projekty. Wiele z artystycznych przedsięwzięć Škartu współrealizowanych jest z mikro- i makrokolektywami, które artyści budują wokół swoich działań – ruch i przepływ twórczej energii wewnątrz konstruowanych w ten sposób, opartych na współpracy projektów jest charakterystyczny dla pracy Škartu. Nazwa kolektywu oznacza „odpadek”, „produkt uboczny” i wskazuje zarówno na charakterystyczną dla artystów metodologię pracy, jak i ich artystyczne (i czysto ludzkie) skupienie wokół wartości rzeczy, osób i pojęć odrzuconych lub pominiętych.
Škart: improwizacja i dyscyplina pracy (wywiad, 2014)
MILADIN ŠOBIĆ (ur. 1956) – piosenkarz i autor tekstów aktywny na przełomie lat 70. i 80. XX wieku. Po wydaniu dwóch albumów, mimo sukcesu, wycofał się ze sceny muzycznej. Urodzi się w czarnogórskim Nikšiciu, do którego wrócił po zakończeniu kariery muzycznej, w latach studenckich związany z Sarajewem.
Jak przyszłym pokoleniom powiedzieć, kim jesteśmy (wywiad, 1982)
T
SLOBODAN TIŠMA (ur. 1946) – artysta, poeta, pisarz i muzyk, założyciel legendarnych nowofalowych zespołów Luna i La Strada. Od lat wczesnej młodości związany z nowosadzką sceną alternatywną. Za powieść Bernardijeva soba nagrodzony został Nagrodą NIN, najważniejszym literackim wyróżnieniem w Serbii.
Żyjemy w piekle, ale jesteśmy weseli (wywiad, 2015)
JOSIP BROZ TITO (ur. 1982, zm. 1980) – The Marshall
Przepych, taniec, szalone kapelusze i łagodna dekadencja sylwestrów Tity (wywiad, 2016)
MARKO TOMAŠ (ur. 1978) – poeta, dziennikarz, redaktor. Urodził się w Lublanie, przez lata związany z Mostarem, od 2003 roku mieszka w Zagrzebiu.
Niemożliwość mostu (felieton, 2019)
IGOR VUK TORBICA (ur. 1987, zm. 2020) – reżyser teatralny, absolwent reżyserii na Akademii Teatralnej w Belgradzie. Uznawany za jednego z najciekawszych i najdojrzalszych artystów swojej generacji oraz największą nadzieję teatru obszaru dawnej Jugosławii. Znany był z bezkompromisowości, skrytości i szczególnego skupienia na sztukach klasycznych. Zrealizował spektakle na podstawie dramatów m.in. Moliera, Tołstoja, Kleista, Tollera, Horvatha, Szekspira, Eurypidesa. Współpracował z teatrami w Serbii, Chorwacji, Słowenii, Macedonii. Wielokrotnie nagradzany.
W mrok musimy patrzeć bez strachu i nie zamykając oczu (wywiad, 2019)
V
GORAN VOJNOVIĆ (ur. 1980 w Lublanie) jest reżyserem, scenarzystą i nagradzanym pisarzem. Dotychczas wydał trzy powieści: Czefurzy, raus! (tłum. Tomasz Łukaszewicz, wyd. Międzymorze), Moja Jugosławia i Figa (obie w tłumaczeniu Joanny Pomorskiej i opublikowane przez Wydawnictwo Akademickie Sedno). Moja Jugosławia zdobyła Nagrodę Angelusa (2020), Figa zaś znalazła się w wąskim gronie nominowanych do tejże (2021). W 2010 roku ukazał się w Słowenii wybór felietonów, jakie Vojnović pisze dla słoweńskiego czasopisma „Dnevnik”.
Źle się działo w państwie, które wydało na świat Miloševicia i Tuđmana (wywiad, 2016)
Z
LORDAN ZAFRANOVIĆ (ur. 1944) – reżyser zaliczany do największych jugosłowiańskich filmowców. Dzieciństwo i młodość spędził w Splicie, gdzie należał do amatorskiego klubu filmowego, następnie studiował reżyserię na sławnej praskiej FAMU. Po powrocie zamieszkał w Zagrzebiu, który opuścił w 1991 roku. Od lat mieszka w Pradze. Zafranović zrealizował ponad 100 filmów, być może najsławniejszym z nich jest Okupacja w 26 obrazach (1978).
Filmy robi się dla kina (wywiad, 2017)
STAŠA ZAJOVIĆ (ur. 1953) – aktywistka działająca na rzecz pokoju i praw kobiet. W latach 1985-1992 działała w feministycznej grupie Kobieta i spełeczeństwo (Žena i društvo) w Begradzie, następnie (1991) znalazła się wśród założycielek organizacji Kobiety w Czerni (Žene u crnom), której do tej pory przewodzi. Wielokrotnie nagradzana za wkład w szerzenie pokoju.
Trucizna nacjonalizmu służy zapobieganiu konstruktywnemu buntowi (wywiad, 2019)
Ž
JASMILA ŽBANIĆ (ur. 1974. w Sarajewie) – reżyserka, scenarzystka i producentka filmowa. Absolwentka Akademii Sztuk Scenicznych w Sarajewie, gdzie studiowała reżyserię teatralną i filmową. Zanim zajęła się realiacją filmów pracowała jako lalkarka w teatrze Bread and Puppet w Vermoncie (USA) oraz jako klaun na warsztatach Lee Delong. Swoje pierwsze filmy Žbanić zaczęła nagrywać w 1997 roku, kiedy założyła stowarzyszenie artystyczne Deblokada. Napisała scenariusz, wyproukowała i wyreżyserowała liczne filmy dokumentalne, krótkomerażowe, prace wideo. Jej pierwszy film długometrażowy, Grbavica, w 2006 roku nagrodzony został Złotym Niedźwiedziem na Berlinale. Quo vadis, Aida? to jej piąty długometrażowy film fabularny, Žbanić jest równiez jego scenarzystką i współproducentką. Film zdobył liczne nagrody, był nominowany do Oscara w kategorii film nieanglojęzyczny.
Chłopak z Republiki Serbskiej płakał, oglądając film (wywiad dot. Quo vadis, Aida?, 2021)
SLAVOJ ŽIŽEK (ur. 1949 w Lublanie) – słoweński filozof, socjolog, psychoanalityk i krytyk kultury, jeden z najważniejszych współczesnych myślicieli. Autor licznych książek, wykładowca licznych uniwersytetów. Znany z idiosynkratycznego, podbarwionego humorem stylu wypowiedzi i szeregu nawiązań do elementów kultury masowej. Sam o sobie mówi, że jest “starym marksistowskim cynikiem”. W Polsce jego książki publikuje przede wszystkim „Krytyka Polityczna”.
Pandemia między apatią i solidarnością (2021)
–