Źródło: Stowarzyszenie KURS
Autorzy badania: Jovana Stojanović, Miloš Miletić i Mirjana Radovanović
Data publikacji oryginału: tekst nie jest datowany, ale zakładam, że badanie przeprowadzono w 2013 roku
Przekład: oh/2020
Uwagi w [kwadratowych nawiasach] dodano w tłumaczeniu
Projekt badawczy „Historia belgradzkich murali” rozpoczął się w 2011 roku i do dziś [tekst nie jest datowany, ale przypuszczam, że mowa o roku 2013] na terenie Belgradu zewidencjonowano ponad pięćdziesiąt murali, które stworzono od 1970 roku. Członków stowarzyszenia KURS do przeprowadzenia tego badania motywowało pragnienie przygotowania przeglądu historii powstawania belgradzkich murali. Mimo że miasto pełne jest wymalowanych fasad, dotąd nie opublikowano ani jednego badania lub publikacji, które proponowałyby przegląd tej praktyki artystycznej.
W toku prowadzonych przez nas badań odbyliśmy rozmowy z wieloma artystami i osobami, które aktywnie uczestniczyły w tworzeniu murali: Čedomirem Vаsiciem, Slobodаnem Jevticiem-Puliką, Vesną Knežević, Slobodаnem Roksаndiciem, Dušаnem Miljušem, Goricą Mojović. W celu skompletowania archiwalnej dokumentacji skontaktowaliśmy się z takimi instytucjami jak Urząd Ochrony Zabytków [Zаvod zа zаštitu spomenikа], BELEF [organizowany od 1991 r. Belgradzki Letni Festiwal], Zrzeszenie Miast i Gmin Serbii [Stаlnа konferencijа grаdovа i opštinа Srbije, organizacja istniejąca od 1953 r.]. Do dziś zebraliśmy informacje o większości belgradzkich murali, również tych, które nie przetrwały do naszych czasów.
W ramach badania powstały:
- mapa miasta z oznaczonymi lokalizacjami murali
- tabela przedstawiająca przegląd udokumentowanych fotograficznie murali powstałych od 1970 roku do dziś
- dokumentacja fotograficzna, której część stanowią zdjęcia przekazane przez samych autorów murali
Historyczny przebieg realizacji akcji tworzenia murali można podzielić na kilka odrębnych całości. Jedną z pierwszych była inicjatywa prof. Čedomirа Vаsicia, którą zrealizowano we współpracy z Kulturalnym Centrum Belgradu dowodzonym wówczas przez Goricę Mojović. Druga ważniejsza inicjatywa tworzenia murali związana była z realizacją IX szczytu Niezaangażowanych [mowa o szczycie Państw Ruchu Niezaangażowanych, którego silnym członkiem była Jugosławia], który odbył się w Belgradzie w 1989 roku. Wśród ostatnich są inicjatywy podejmowane w ramach BELEF-u i projektu „Charakterem przeciwko przemocy” [Kаrаkterom protiv nаsiljа]. Większość murali została sfinansowana przez organy miejskie lub gminne i zrealizowana przy pomocy prywatnych firm, przede wszystkim tych zajmujących się produkcją i dystrybucją farb.
Pierwszy znany belgradzki mural w 1970 roku namalował Lazar Vujaklija na fasadzie małego warsztatu rzemieślniczego znajdującego się na Bulwarze Króla Aleksandra [Bulevar Kralja Aleksandra]. W 1979 roku Vujaklija stworzył jeszcze jeden mural, tym razem na fasadzie Zachodniej Bramy Belgradu [tzw. Geneks kula, nowobelgradzki 35-piętrowy wieżowiec, czy w zasadzie dwa połączone wieżowce]. Wcześniej, w 1977 roku w ramach Tygodnia Ameryki Łacińskiej artystyczna ekipa Salvador Allende z Chile stworzyła mural na budynku Studenckiego Centrum Kultury – malowidło zatytułowano Za jedność i solidarność z narodami Ameryki Łacińskiej.
Popularyzacja murali w latach 80. XX wieku
Kilka wydarzeń wpłynęło na popularyzację murali w Belgradzie i sprawiło, że dziś mamy w mieście tak pokaźną ich liczbę. Podczas zorganizowanego w 1982 roku przez Centrum Planowania Urbanistycznego Rozwoju Belgradu [CEP, Centar za planiranje urbanog razvoja Beograda] kongresu pod nazwą „Komunikacje” po raz pierwszy poruszono temat murali jako sposobu uporządkowania fasad w Belgradzie. W kolejnym roku prof. Čedomir Vasić z grupą swoich studentów przekazał Bogdanovi Bogdanoviciowi, ówczesnemu burmistrzowi Belgradu mapę pięćdziesięciu koncepcji murali. W 1989 roku Rada Miasta Belgradu przyjęła „Plan operacyjny uporządkowania miasta” – był to pierwszy oficjalny dokument miejski, który tworzenie murali wymieniał jako sposób porządkowania fasad budynków. Dzięki niemu murale nie były już „nielegalne”.
W 1984 roku powstały dwa muralesy. Pierwszy z nich – z okazji serbskiej wizyty francuskiego prezydenta Francoise’a Mitteranda – na fasadzie kina 20. Oktobar przy ulicy Bałkańskiej [Balkanska ulica; autorem był – zgodnie z serbskim fonetycznym zapisem obcych nazwisk – „Fransoa Morle”, którego bez stuprocentowej pewności rozszyfrowałabym jako Francoise Morles]. Będące prezentem Republiki Francuskiej malowidło nie jest obecnie widoczne, ponieważ zasłonił je budynek B2. Drugi mural powstał na ulicy Rajicia [Rajićeva] z okazji obchodzonego 25 maja Dnia Młodości – stroną organizacyjną zajęła się wówczas Miejska Konferencja Związku Młodzieży Belgradu [Gradske konferencije Saveza omladine Beograda], a mural powstał przy współpracy Jugobanku i firmy Komgrap. Był to pierwszy z serii murali stworzonych przez prof. Čedomira Vasicia i grupę ówczesnych studentów FLU [Fakultet Primenjenih Umetnosti, odpowiednick naszej Akademii Sztuk Pięknych]. Co ciekawe, jednego wieczora w trakcie wykonywania muralu Čedomir Vasić został zatrzymany przez policję, ponieważ przedstawiciel banku nie potwierdził, że artysta uzyskał zgodę na ingerencję w fasadę. W okresie 1984-1997 prof. Vasić zrealizował w Belgradzie większą liczbę murali, głównie we współpracy z innymi artystami: Vesną Knežević, Radomirem Kneževiciem, Mirkiem Ognjenoviciem, Pericą Donkovym, Igorom Stepančiciem, Bryanem Vasiciem i innymi. Większość współpracowników prof. Vasicia to jego dawni studenci, którzy od początku wspólnie z nim działali w celu popularyzacji murali.
Projektem szczególnym była rekonstrukcja fasady Jugosłowiańskiego Teatru Dramatycznego [Jugoslovensko dramsko pozorište], którą przeprowadzono w latach 1985-1986 – choć technicznie był to murowany obraz, to w samej swojej istocie realizacja była muralem. Autorami tego projektu byli Čedomir Vasić i architekt Đorđe Bobić.
W tym okresie aktywni byli również inni artyści, wśród nich Miroslav Savić Šilja, który w 1987 roku namalował mural na budynku szkoły podstawowej im. Gavrila Principa w Zemunie oraz Anica Vučetić, która uczniom Szkoły Edukacji Przemysłowej namalowała mural w ogrodzie zoologicznym. Większa akcja tworzenia murali w belgradzkich szkołach podstawowych i średnich zrealizowana została z okazji obchodów 600-lecia rocznicy bitwy na Kosowym Polu. Akcję zorganizowało wydawnictwo Rad i fabryka farb Duga.
Pierwsza większa akcja „porządkowania” miasta przeprowadzona została w 1989 roku z okazji IX szczytu Ruchu Państw Niezależnych, który odbył się w Belgradzie. Z tej okazji sfinansowano kilka projektów artystycznych w przestrzeni miejskiej, w tym również pięć murali. Wśród organizatorów znaleźli się Zrzeszenie Miast i Gmin Jugosławii [Stаlnа konferencijа grаdovа i opštinа SFRJ] i Urząd Ochrony Zabytków [Zаvod zа zаštitu spomenikа]. Wszystkie powstałe wówczas prace artystyczne sfinansowane zostały przez różne miasta i okręgi ówczesnej Jugosławii jako dar dla Belgradu. Samą realizacją murali dowodził Slobodan Jevtić-Pulika z zespołem współpracowników. Niestety, większa część dokumentacji projektu przepadła.
Lata 90. / Pierwsze partnerstwa publiczno-prywantne
Pod koniec lat 80. i na początku 90. zaczęły się pojawiać pierwsze murale finansowane przez prywatne firmy, wśród nich mural na Skadarliji i mural namalowany na tzw. Osiedlu Dyplomatycznym na Senjaku. W omawianej dekadzie murale wprawdzie nadal powstawały, lecz było ich znacznie mniej niż w latach wcześniejszych. Większa akcja tworzenia murali zorganizowana została w okresie 1995-1996, kiedy powstały trzy malowidła – jedno na ulicy Vasi [Vasina ulica], dwa na ulicy Króla Milana [Kralja Milana]. Autorami murali byli Branko Miljuš, który zorganizował akcję oraz Čedomir Vasić i Danica Basta. Cała inicjatywa podjęta została w przeddzień wyborów 1995 roku, kiedy funkcję burmistrza Belgradu sprawował Nebojša Čović. Po 1995 roku powstało jeszcze kilka murali, jednak wszystkie zostały zniszczone lub uszkodzone.
Druga fala popularyzacji / Budowanie marki miasta
Po roku 2000 ważniejsze murale powstawały w ramach BELEF-u, co stanowi kontynuację tradycji rozpoczętej w latach 80. XX wieku, kiedy pierwsze murale powstawały w ramach Belgradzkiego Lata, poprzednika BELEF-u. Wśród cech wyróżniających tę falę „odmalowywania miasta” należy wymienić popularyzację graffitti i pojawianie się prac znanych artystów street-artu, takich jak Andrej, BLU, REMED, M City. Podczas BELEF-u w 2003 roku na ulicy Popa Luki [Pop Lukina ulica] powstał mural, nad którym pracowała grupa grafficiarzy z Serbii, Chorwacji, Węgier i Bośni. W ramach tego samego wydarzenia zorganizowano graffiti-jam na ścianie ogrodzenia Zakładu Przemysłu Maszynowego i Ciągnikowego [Industrija masina i traktora] w Nowym Belgradzie – później będzie to druga, po Jugopetrolu, ściana do „legalnego” malowania graffitti w mieście. Większość murali, które powstały od 2008 roku została zrealizowana we współpracy BELEF-u i Platformy dla Sztuki Współczesnej KIOSK. Zapraszanie głośnych nazwisk street-artu to jeszcze jeden sposób, w jaki Belgrad stara się wpisać w trend widoczny w „popularnych” światowych metropoliach i budować markę miasta.
Druga większa akcja w ostatnich latach związana jest w projektem „Charakterem przeciw przemocy”,w którym uczestniczyła większa liczba prywatnych firm i instytucji publicznych. Partnerem odpowiedzialnym za kreowanie identyfikacji wizualnej przedsięwzięcia był FLU. Pod wodzą prof. Vesny Knežević powstały liczne murale, których autorami byli studenci uczelni.
Największym problemem w trakcie realizowania projektu „Historia belgradzkich murali” były braki w dokumentacji, szczególnie w instytucjach, które odpowiadały za realizację poszczególnych malowideł. Wiele murali w Belgradzie zostało zniszczonych lub uszkodzonych, co dodatkowo utrudniało proces dokumentowania. Możemy stwierdzić, że sporo czynników wpłynęło na taki stan rzeczy, prawdopodobnie zaś najważniejszymi były ignorancja i brak zainteresowania ze strony wspólnot mieszkaniowych. Taki stosunek mieszkańców nie dziwi, kiedy wziąć pod uwagę decyzyjność lokalnej wspólnoty w zakresie porządkowania miasta. Większość tych inicjatyw ma charakter top-down i nie daje lokalnym społecznościom możliwości uczestniczenia w podejmowaniu decyzji i realizacji publicznych projektów artystycznych. W takich warunkach murale nie są postrzegane przez mieszkańców jako sztuka publiczna.
Badanie przeprowadzili: Jovana Stojanović, Miloš Miletić i Mirjana Radovanović.