Źródło: BBC Serbia
Autor: Uroš Dimitrijević
Data publikacji artykułu: 2/09/2019
Przekład: oh (05/2021)
Uwagi w [kwadratowych nawiasach] dodano w tłumaczeniu
Kontekst: Patrząc z szerszej historycznej perspektywy, w Jugosławii od lat 50. homoseksualizm mężczyzn był traktowany jako przestępstwo i zagrożony karą więzienia (od roku w górę), w przypadku kobiet traktowany był jako wykroczenie. Komunistyczne władze wplatały stosunki jednopłciowe w narrację o zgniłej przedwojennej burżuazji i skompromitowanym intelektualizmie klas wyższych. Nie dziwi więc, że – mimo że dotąd spekuluje się o seksualności kilku ważnych jugosłowiańskich polityków – osoby homoseksualne nie miały wstępu do partii. Do lat 70. około 500 mężczyzn osądzono w związku z zarzutami o homoseksualizm.
Oficjalna dekryminalizacja homoseksualizmu w Chorwacji, Słowenii, Czarnogórze i Wojwodinie nastąpiła w 1977 roku, a w pozostałych republikach ten proces trwał aż do końca lat 90.: w 1994 roku swoje prawodawstwo w tym zakresie zmieniła Serbia, w 1997 Macedonia, a Bośnia w 1998 roku. Wskazuje się często, że duży wpływ na przełamywanie tabu i zmianę postrzegania homoseksualizmu w Jugosławii miała sztuka, szczególnie zaś filmowa czarna fala święcąca triumfy w latach 60. i 70.
Link do dedykowanego wpisu na FB.
By usłyszano ich głos, członkowie społeczności LGBT na Bałkanach musieli doczekać się nowego milenium. Po przejściu wojen, inflacji, sankcji i innych problemów, które w latach 90. zawładnęły regionem, dopiero XXI wiek otworzył drogę walce o prawa LGBT. Z sal konferencyjnych aktywizm zaczął powoli wychodzić na ulice. Obecnie w każdej stolicy krajów naszego obszaru odbywają się Marsze Równości, organizuje się festiwale i warsztaty. Ale nie zawsze tak było i jeszcze daleka droga dzieli Bałkany od wprowadzenia wszystkich praw i swobód.
Czego nie mogą członkowie społeczności LGBT na Bałkanach?
Choć w większości państw regionu od połowy lat 90. związki jednopłciowe nie są uważane za przestępstwo, na Zachodnich Bałkanach wciąż jeszcze daleko do legalizacji małżeństw jednopłciowych. Te nie są dozwolone w żadnym kraju naszego obszaru. Sytuacja lepsza jest tylko w Chorwacji, gdzie w 2014 roku uchwalono Ustawę o związkach partnerskich i parach tej samej płci, którym umożliwiono wchodzenie w związki partnerskie i zagwarantowano podobne prawa, co osobom heteroseksualnym żyjącym w małżeństwach [związki partnerskie par jednopłciowych od 2020 roku dowolone są również w Czarnogórze].
Jednak pary jednopłciowe nie mają w Chorwacji możliwości dokonywania adopcji [to zmieniło się w maju 2021 roku]. Dane organizacji Zagreb Pride pokazują, że od momentu wejścia ustawy w życie do końca 2018 roku zawarte zostały 262 związki partnerskie par jednopłciowych
Poza Chorwacją do legalizacji małżeństw jednopłciowych najbliższa jest Czarnogóra, ponieważ rząd w grudniu 2018 roku przyjął rekomendację dotyczącą ustawy o legalizacji małżeństw tej samej płci. Jednak póki co pary homoseksualne nadal nie będą mogły zawierać małżeństw w Czarnogórze, ponieważ Uchwała o związkach partnerskich osób tej samej płci nie zdobyła większości w Parlamencie. Jak informuje Agencja Beta, przeciwko ustawie głosowali posłowie mniejszościowych partii [jw., to się zmieniło, jednak za sprawą zdecydowanego oporu Serbskiego Koscioła Prawosławnego pary nadal nie mają możliwości adoptowania dzieci].
Uchwała o małżeństwach jednopłciowych:
- nie tylko wprowadza możliwość zawierania związków małżeńskich, ale niesie ze sobą szereg praw, które nie są obecnie dostępne parom jednopłciowym
- gdyby została uchwalona, pary homoseksualne miałyby te same prawa, co pary heteroseksualne – mogłyby zawierać małżeństwa, współdzielić i dziedziczyć majątek. Dostałyby także prawo do ubezpieczenia społecznego, odwiedzin w szpitalach, wspólnego wychowanie dzieci, ale też obowiązek opieki nad dzieckiem partnera, jeśli nie posiada ono bliższych członków rodziny. Żadnych z tych praw nie posiadają obecnie pary w Serbii, BiH, Macedonii, Albanii i Kosowie.
Dla większości osób homoseksualnych w Serbii rodzicielstwo nie jest możliwe – niezamężne kobiety nie mają prawa do in vitro, korzystanie z matek surogatek jest zabronione, a dla ludzi żyjących poza związkiem małżeńskim adopcja jest właściwie niedostępna. Wiadomość, że premierka Serbii Ana Brnabić ma dziecko ze swoją partnerką Milicą Đurđić wywołała reakcje ze strony społeczności LGBT w Serbii.
„Gratulujemy premier rządu z powodu narodzin dziecka, niestety jednak, jest to jeszcze jeden dowód tego, że rodzicielstwo nie jest przywilejem wszystkich ludzi”, powiedziała BBC wcześniej tego roku Jovanka Todorović z Centrum Promocji Praw LGBT Geten.
W jaki sposób dyskryminowani są członkowie społeczności LGBT w krajach Zachodnich Bałkanów?
Choć w każdym z państw regionu przyjęto Uchwałę o zakazie dyskryminacji, która zabrania m.in. dyskryminacji ze względu na orientację seksualną, to właśnie społeczności LGBT należą do najczęściej dyskryminowanych, na co w kontekście Serbii wskazuje raport unijnego Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP) podsumowujący rok 2017. Jak donosi dokument: „Obywatele Serbii zachowują największy dystans społeczny w stosunku do osób LGBT – dystans ten obecny jest również w rodzinach”.
Uchwała z 2009 roku zakazuje dyskryminacji ze względu na orientację seksualną i tożsamość płciową. Poprzez niemal wszystkie porozumienia unijne z obszaru praw człowieka oraz liczne konwencje Rady Europy państwo zobowiązało się do walki z dyskryminacją. Jednak jak wskazuje raport „organizacje międzynarodowe, instytucje państwowe działające w obszarze praw człowieka oraz członkowie sektora NGO wskazują na problem słabej i niekonsekwentnej ochrony praw osób LGBT w praktyce”.
W Chorwacji również zanotowano „dalszy wzrost dyskryminującej mowy i praktyki prawicowo-radykalnych polityków oraz przedstawicieli klerykalno-faszystowskich organizacji i inicjatyw”, wskazuje raport zagrzebskiego Pride’u za 2018 rok. Członkowie wspomnianych środowisk „w publicznych wystąpieniach w 2018 roku szerzyli histerię »ideoligii gender«, czym patologizowali osoby transpłciowe oraz nierównym traktowaniem przepisów wykluczali życiowych partnerów i partnerki”.
Zakaz dyskryminacji osób LGBT w Bośni reguluje Ustawa o równouprawnieniu płci z 2003 roku oraz Ustawa o zakazie dyskryminacji z 2009 roku. Mimo istniejącego prawa, Sarajewskie Otwarte Centrum w Różowym Raporcie z 2019 roku wskazało, że „instytucjonalna ochrona przed dyskryminacją nadal jest wyraźnie słaba”. Ministerstwo Praw Człowieka i Uchodźców w 2017 roku stworzyło i skierowało do rządów poszczególnych jednostek kraju szkic planu działań na rzecz równości osób LGBT w Bośni i Hercegowinie na lata 2018-2020. W Różowym Raporcie tę inicjatywę określono jako pewien postęp, jednak wskazano, że nie jest wiadome, kiedy szkic zostanie przyjęty.
W Czarnogórze i Albanii Uchwała o zakazie dyskryminacji weszła w życie w 2010 roku, zaś Kosowo podobne prawo przyjęło w 2004 roku.
Antydyskryminacyjne prawo w Macedonii Północnej funkcjonuje od 2019 roku. Zgodnie z raportem skopijskiego LGBT Centrum Wsparcia i Społeczeństwa Wolnego od Dyskryminacji, widoczny jest progres w tym obszarze. „Jednak równolegle ze zwiększeniem widoczności osób LGBT notujemy również zwiększoną liczbę przypadków mowy nienawiści”, mówi raport.
Przemoc i mowa nienawiści nadal wśród najważniejszych problemów
Bez względu na postęp w obszarze prawodawstwa i organizowane z sukcesem marsze równości w miastach regionu, przemoc pozostaje jednym z głównych problemów, z którymi spotykają się przedstawiciele społeczności LGBT. Serbska organizacja Da se zna [Żeby wiedziano] zanotowała w 2018 roku 42 przypadki przemocy i dyskryminacji na tle orientacji seksualnej i tożsamości płciowej. „Być może dzięki nam większa liczba osób zdobyła się na odwagę, żeby zgłosić tego typu sytuacje, ale jestem przekonany, że liczba niezgłoszonych przypadków jest nadal wysoka i nieznana”, powiedział w czerwcu Miloš Kovačević, autor badania, które opisuje niezgodne z prawem działania skierowane przeciwko członkom społeczności LGBT.
Pierwszy w Serbii wyrok karny uwzględniający motyw nienawiści, zapadł 2 listopada 2018 roku.
Zgodnie z danymi organizacji Human Rights Watch z 2017 roku, Sarajewskie Otwarte Centrum zanotowało wówczas 39 przypadków mowy nienawiści, głównie w mediach społecznościowych i portalach internetowych, 7 przypadków dyskryminacji i 23 przypadki przestępstw z nienawiści do osób LGBT. W kolejnym roku udokumentowano 39 przypadków mowy nienawiści i podżegania do przemocy i nienawiści, a także 33 przypadki przestępstw i incydentów motywowanych uprzedzeniami.
LGBT Forum Progres, organizacja zajmująca się promocją i ochroną praw człowieka, a także poprawą jakości życia osób LGBT w Czarnogórze, od 2011 roku systematycznie monitoruje poziom akceptacji społecznej osób LGBT, co sprowadza si m.in. do kontroli liczby przypadków przemocy, dyskryminacji, mowy nienawiści i przestępstw z nienawiści dokonanych na członkach społeczności LGBT. Według raportu z 2018 roku w okresie od 1 października 2016 roku do 1 października 2017 do policji i prokuratur wpłynęło łącznie 239 spraw. Tylko w 18 przypadkach złożono wnioski o wszczęcie postępowania w sprawie, z czego 7 spraw zakończono.
Sytuacja w Chorwacji poprawia się i zgodnie z raportem organizacji Zagreb Pride w 2018 roku nie zanotowano żadnego przypadku przestępstwa na tle nienawiści wobec osób LGBT. „Monitorujemy i wspieramy osoby, których sprawy mimo upływu lat nie mają epilogu w sądzie z powodu nieefektywnego i powolnego procesu” – czytamy w raporcie.
Jak wynika z corocznego raportu organizacji ILGA-Europe badającego przestrzeganie praw człowieka w obszarze społeczności LGBT, w Macedonii Północnej w 2018 roku odnotowano 43 przypadki mowy nienawiści. Ta sama organizacja monitorowała sytuację w Kosowie i Albanii. „Walczący o prawa człowieka, zwłaszcza aktywiści LGBT, byli celem gróźb i mowy nienawiści w Internecie. Jednak w 2018 roku nie odnotowano żadnych przypadków fizycznych ataków na aktywistów w Kosowie ” – czytamy w raporcie.
W 2018 roku w Albanii odnotowano 45 przypadków przestępstw z nienawiści wobec członków społeczności LGBT. Policja nie zbadała żadnej z tych spraw. W jednym przypadku policjant przekonał ofiarę, transpłciową kobietę, do wycofania skargi, gwarantując jej bezpieczeństwo. Dwa tygodnie później kobieta została zaatakowana przez tego samego napastnika.
Marsze Równości – jest ich coraz więcej i są coraz bezpieczniejsze
Niektóre z pierwszych – organizowanych na początku XXI wieku – marszów równości na Bałkanach zakończyły się przemocą, co ze względów bezpieczeństwa doprowadziło do zakazu organizacji tego typu wydarzeń. Parada Równości w Belgradzie w 2001 roku zakończyła się rozlewem krwi, po tym jak uczestnicy zostali zaatakowani przez członków grup prawicowych.
Aż do 2010 roku belgradzka parada nie odbywała się ze względów bezpieczeństwa. Następnie otoczeni kordonem policji aktywiści LGBT przeszli przez Belgrad, a poza kordonem chuligani demolowali centrum miasta. Dziesiątki obywateli i policjantów zostały wówczas ranne. Kolejny marsz – znowu „ze względów bezpieczeństwa” – odbył się dopiero w 2014 roku i od tej pory odbywa się regularnie bez większych incydentów. Jedynym wyjątkiem w tym okresie był 2013 rok, kiedy aktywiści LGBT zorganizowali w Belgradzie nocny protest.
Belgrad ma teraz dwa marsze – oprócz czerwcowego, we wrześniu odbywa się tzw. Parada Dumy. W maju tego roku w Nowym Sadzie odbył się pierwszy Tydzień Dumy.
Marsze Równości najdłuższą historię mają w Chorwacji, gdzie pierwsza parada odbyła się w Zagrzebiu w 2002 roku. Do tej pory w chorwackiej stolicy odbyło się 18 parad – od 2011 roku obok Zagrzebia maszeruje również Split.
W Czarnogórze Parada Równości po raz pierwszy odbyła się w lipcu 2013 roku w Budvie, a następnie w październiku tego samego roku zorganizowano marsz w Podgoricy. Od tego czasu Parada Równości odbywa się regularnie – jedynym wyjątkiem był zakazany przez władze w 2015 roku marsz w Nikšiciu. W tym samym roku co Budva, swoją pierwszą paradę zorganizowała również Tirana. W Kosowie także organizuje się Paradę Równości, która bez incydentów odbywa się od 2017 roku w Prištinie.
29 czerwca tego roku [2019] Skopje po raz pierwszy zabarwiło się tęczowymi kolorami. Ponad tysiąc osób wzięło udział w Pride in Skopje – pierwszej paradzie równości w Macedonii Północnej. Premier kraju za pośrednictwem portali społecznościowych udzielił wsparcia uczestnikom marszu, a piosenkarka Tamara Todevska zadedykowała im piosenkę Ponosna [Dumna]. Macedonia Północna nie jest jedynym krajem w regionie, który w tym roku miał swój pierwszy marsz – 8 września pierwsza parada równości odbędzie się w Sarajewie.